ჩერნობილის კატასტროფა — 1986 წლის 26 აპრილს უკრაინის ტერიტორიაზე (იმ დროისთვის — უკრაინის სსრ) მდებარე ჩერნობილის ატომური ელექტროსადგურის მეოთხე ბლოკის ავარია. ეს იყო ბირთვულ მოვლენათა საერთაშორისო შკალით მეშვიდე დონის ერთადერთი შემთხვევა ისტორიაში. ბირთვული აფეთქების შედეგად რეაქტორი მთლიანად დაინგრა, რამაც მისი მიმდებარე ვრცელი ტერიტორიის რადიოაქტიური დაბინძურება გამოიწვია. ის შეფასებულია, როგორც უდიდესი ავარია ატომური ენერგეტიკის ისტორიაში, როგორც დაღუპულთა და მისგან დაშავებულ ადამიანთა რაოდენობით, ისე ეკოლოგიური დაბინძურებითა და ეკონომიკური ზიანით. ავარიის შედეგად გაჩენილმა რადიოაქტიურმა ღრუბელმა გადაიარა სსრკ-ის ევროპული ნაწილი, აღმოსავლეთი ევროპა, სკანდინავია, დიდი ბრიტანეთი და აშშ-ს აღმოსავლეთი ნაწილი. რადიოაქტიური ნალექის 60% დაილექა ბელორუსიის ტერიტორიაზე. დაბინძურებული ზონიდან ევაკუირებული იყო დაახლოებით 200 000 ადამიანი. ჩერნობილის ავარია სსრკ-სთვის გახდა უდიდესი სოციალურ-პოლიტიკური მნიშვნელობის მოვლენა. მისი მიზეზების გამოძიება დიდი ხნით გაჭიანურდა. ფაქტების ინტერნპრეტაცია და ავარიის ვითარების ანალიზი დროთა განმავლობაში იცვლებოდა და ამიტომ დღემდე მასზე სრული და ზუსტი ინფორმაცია არ არსებობს. ჩერნობილის ატომური ელექტროსადგური განთავსებული იყო უკრაინის ტერიტორიაზე, ქალაქ პრიპიატთან ახლოს, ქალაქ ჩერნობილიდან 18, ბელორუსიის საზღვრიდან 16 და დედაქალაქ კიევიდან 110 კილომეტრის დაშორებით. ავარიის დროს ჩერნობილის ატომურ ელექტროსადგურზე მუშაობდა ოთხი რეაქტორი. თითოეული РБМК-1000 (реактор большой мощности канального типа - არხული ტიპის დიდი სიმძლავრის რეაქტორი) 1000 მეგავატი (სითბური სიმძლავრე 3200 მეგავატი) ელექტრო სიმძლავრით. ასევე შენდებოდა კიდევ 2 ანალოგიური რეაქტორი. ჩერნობილის ატომური ელექტროსადგური დაახლოებით გამოიმუშავებდა უკრაინის მიერ მოხმარებული ელექტროენერგიის მეათედს. 1986 წლის 26 აპრილის დაახლოებით 1:23:50 საათზე ჩერნობილის ატომური ელექტროსადგურის მე-4 ენერგობლოკში მოხდა აფეთქება, რომელმაც მთლიანად დაანგრია რეაქტორი. ენერგობლოკის შენობა ნაწილობრივ ჩამოინგა. ამით, როგორც ითვლება, დაიღუპა პირველი (ერთი) ადამიანი. შენობის სხვადასხვა განყოფილებაში და სახურავზე გაჩნდა ხანძარი. ამის შემდეგ აქტიური ზონების ნარჩენები ჩამოდნა. დამდნარი მეტალის, სილის, ბეტონის და საწვავის ნარჩენის ნარევი მოედო ქვერეაქტორის განყოფილებებს.[3][4] ავარიისას მოხდა რადიოაქტიური ნივთიერებების გავრცელება. მათ შორის იყო ურანის იზოტოპი, პლუტონიუმი, იოდი-131 (ნახევრად დაშლის პერიოდი 8 დღე), ცეზიუმი-134 (ნახევრად დაშლის პერიოდი 2 წელი), ცეზიუმი-137 (ნახევრად დაშლის პერიოდი 33 წელი) და სტონციუმი-90 (ნახევრად დაშლის პერიოდი 28 წელი). მდგომარეობა უარესდებოდა იმით, რომ სითბოთი ნგრევად რეაქტორში მიმდინარეობდა არაკონტროლირებადი ატომური და ქიმიური რეაქციები. ამას მრავალი დღის მანძილზე თან სდევდა მაღალი რადიოაქტიურობის მქონე ელემენტების წვის პროდუქტების ბზარებიდან ამოფრქვევა და ამით ვრცელი ტერიტორიების დაბინძურება. დანგრეული რეაქტორიდან რადიოაქტიური ნივთიერებების ამოფრქვევის შეჩერება მოხდა მხოლოდ 1986 წლის მაისის ბოლოს, სსრკ-ის მთელი რესურსებისა და ათასობით ლიკვიდატორის მეშვეობით. 1986 წლის 25 აპრილს ჩერნობილის ატომურ ელექტროსადგურში დაიგეგმა მე-4 ენერგობლოკის გაჩერება შემდგომში სხვა მიზნებით გამოყენებისთვის. გადაწყდა გამოყენებულიყო ეს შემთხვევა რიგი ცდების ჩატარებისთვის. ერთ-ერთი ცდის მიზანი იყო პროექტული რეჟიმის შემოწმება, რომელიც ითვალისწინებდა გენერატორის ტურბინის ინერციის გამოყენებას, შიდა ელექტრომომარაგების გათიშვის შემთხვევაში. ცდები უნდა ჩატარებულიყო 700 მეგავატ სიმძლავრეზე, მაგრამ ოპერატორის უყურადღებობის გამო ის 30 მეგავატზე დაეცა. გადაწყდა, რომ არ აეწიათ სიმძლავრე დაგეგმილ 700 მეგავატზე და 200 მეგავატით შეზღუდულიყვნენ. სიმძლავრის სწრაფი ვარდნით და 30 - 200 მეგავატზე მუშაობით გაძლიერდა რეაქტორის აქტიური ზონის დაბინძურება ქსენონ-135-ის იზოტოპით. იმისათვის, რომ აეწიათ სიმძლავრე აქტიური ზონიდან ამოსწიეს მარეგულირებელი ღეროების ნაწილი (იხ. ატომური რეაქტორის მართვა). 200 მეგავატზე მიღწევის შემდეგ ჩაირთო დამატებითი ტუმბები, რომელთა დანიშნულება ექსპერიმენტის დროს გენერატორების დატვირთვის თავიდან აცილება იყო. აქტიური ზონიდან წამოსული წყლის რაოდენობა, რაღაც დროის მანძლზე სცილდებოდა დაშვებულ ლიმიტს. ამ დროისათვის ოპერატორებს მოუწიათ უფრო მეტად ამოეწიათ ღეროები. ამასთან, რეაქტულობის ეფექტურობის მარაგი დაშვებულ სიდიდეზე დაბლა აღმოჩნდა, მაგრამ რეაქტორის პერსონალმა ამის შესახებ არ იცოდა. 1:23:04 საათზე დაიწყო ექსპერიმენტი. ამ მომენტში, გაუმართაობის, ან რეაქტორის არასტაბილურობის შესახებ რაიმე სიგნალი არ ყოფილა. „გაქცეულ“ გენერატორთან მიერთებული ტუმბების სიჩქარის დაწევის და რეაქტიულობის დადებითი ორთქლის კოეფიციენტის გამო, რეაქტორი სიმძლავრის მომატების ტენდენციას განიცდიდა, თუმცა მართვის სისტემა ამის წინააღმდეგ ეფექტურად მუშაობდა. 1:23:40 საათზე ოპერატორმა ავარიული დაცვის ღილაკი ჩართო. ოპერატორის ამ მოქმედების ზუსტი მიზეზი უცნობია, თუმცა არსებობს მოსაზრება, რომ ეს მოქმედება განხორციელებული იყო სიმძლავრის სწრაფი ზრდის გამო. თუმცა ანატოლი დიატლოვი (А. С. Дятлов) (სადგურის ექსპლუატაციის მთავარი ინჟინრის წარმომადგენელი, რომელიც ავარიის მომენტში მე-4 ენერგობლოკის სამართავ პულტთან იმყოფებოდა) თავის წიგნში ამტკიცებს, რომ ეს ადრე ინსტრუქტაჟზე იყო განხილული და მას შემდეგ, რაც ავტომატური რეგულატორის ღეროები აქტიური ზონის ქვემოთ დავიდა, მოქმედება შესრულდა შტატურ (და არა ავარიულ) რეჟიმში, ტურბინის აჩქარების შემთხვევაში რეაქტორის ჩახშობისათვის. რეაქტორის კონტროლის სისტემებმა ავარიული დაცვის ჩართვამდე ასევე ვერ დააფიქსირეს სიმძლავრის ზრდა. არხული ტიპის დიდი სიმძლავრის რეაქტორი (РБМК-1000)რეგულატორებმა და ავარიულმა ღეროებმა დაიწყო ქვევით მოძრაობა, აქტიურ ზონაში ჩასვლა, მაგრამ რამოდენიმე წამის შემდეგ რეაქტორის სითბური სიმძლავრე მყისიერად გაიზარდა უცნობ მაღალ სიდიდეებზე (სიმძლავრემ გადააჭარბა ყველა გამზომი მოწყობილობის შკალას). მოხდა ორი აფეთქება რამოდენიმე წამის ინტერვალით. შედეგად, რეაქტორი მთლიანად დაინგრა. პროცესის, რომელიც მიმდინარეობდა აფეთქებამდე, ზუსტი მიმდევრობის შესახებ არ არსებობს საერთო წარმოდგენა. ზოგადად მოიაზრება, რომ თავიდან მოხდა რეაქტორის არაკონტროლირებადი გაქანება, რომლის შედეგად, დაინგრა რამოდენიმე ТВЭЛ (სითბოს გამომყოფი ელემენტი), ხოლო შემდგომ, ამით გამოწვეულ იქნა ტექნოლოგიური არხების ჰერმეტულობის დარღვევა, რომელშიც ეს ТВЭЛ-ები იმყოფებოდა. დაზიანებული არხების ორთქლი შევიდა არხთაშორის რეაქტორულ არეში. ამის შედეგად იქ სწრაფად გაიზარდა წნევა, რამაც რეაქტორის გამორთვა და მისი ზედა ფენის აქტივობა გამოიწვია. ამას კი მექანიკურად არხების მასობრივი ნგრევა, აქტიური ზონის მთელი მოცულობის გადახურება და ორთქლის გარეთ გამოვარდნა მოჰყვა — ეს იყო პირველი აფეთქება (ორთქლით). პროცესის შემდგომ მიმდინარეობაზე და მეორე აფეთქებით გამოწვეულ რეაქტორის მთლიანად დანგრევაზე არ არსებობს რეგისტრირებული მონაცემები, არსებობს მხოლოდ ჰიპოთეზები. ერთ-ერთი მათგანის მიხედვით, ეს იყო ქიმიური ნივთიერებების აფეთქება. იგულისხმება წყალბადის აფეთქება, რაც გამოწვეულ იქნა რეაქტორში არსებული ცირკონიუმის რეაქციით მიღებული მაღალი ტემპერატურით და სხვა პროცესების გამო. სხვა ჰიპოთეზით, ეს იყო ატომური აფეთქება[5][6], რაც არის წყლის მიუწოდებლობის გამო რეაქტორის წამიერი ნეიტრონიებით აჩქარების შედეგად მიღებული სითბური აფეთქება. ორთქლის დიდი დადებითი კოეფიციენტი ავარიის გამომწვევ ამ სავარაუდო მიზეზს უფრო რეალურს ხდის. ბოლოს, არსებობს ვერსია, რომ მეორე აფეთქება იგივე პირველი აფეთქებაა, რაც პირველის გაგრძელებას ნიშნავს. ამ ვერსიით, ყველაფრის დანგრევა გამოიწვია ორთქლმა, რომელმაც შახტიდან გამოაფრქვია საწვავისა და გრაფიტის დიდი რაოდენობა. ხოლო პიროტექნიკური ეფექტები, „ფეიერვერკის სახით გამოფრენილი ცეცხლი და ალმოდებული ფრაგმენტები“, რაც თვითმხილველებმა იხილეს, გამოიწვია ცირკონიუმის რეაქციამ და სხვა ქიმიურმა ეგზოთერმიულმა რეაქციებმა. თავიდან ამტკიცებდნენ, რომ ოპერატორებმა მრავალი შეცდომა დაუშვეს. ნაწილობრივ, პერსონალის დანაშაული იყო, რომ მათ გათიშეს რეაქტორის დაცვის მთავარი სისტემები, გააგრძელეს მუშაობა სიმძლავრის 30 მეგავატზე დაცემისას და არ გააჩერეს რეაქტორი, იმისდა მიუხედავად, რომ იცოდნენ, რომ რეაქტიულობის ოპერატიული მარაგი დასაშვებზე მეტი იყო. გამოცხადებული იყო, რომ ეს ქმედებები დანიშნული ინსტრუქციებისა და პროცედურების დარღვევა იყო და ზუსტად ეს გახდა ავარიის მთავარი მიზეზი. МАГАТЭ-ს 1993 წლის ანგარიშში დასკვნები ახლიდან იქნა განხილული. აღიარებულ იქნა, რომ ოპერატორების უმრავლესი ქმედება, რომლებიც ადრე ითვლებოდა დარღვევად, სინამდვილეში შეესაბამებოდა იმ დროს მისაღებ სწორ ნაბიჯებს, ან არ იმოქმედა ავარიის მოხდენაზე. ნაწილობრივ: რეაქტორის 700 მეგავატზე ნაკლები სიმძლავრით მუშაობა არ იყო აკრძალული, რომელიც ადრე ასე ითვლებოდა. ყველა რვა ტუმბოს მუშაობა არ იყო აკრძალული არცერთ დოკუმენტში. რეაქტორის ავარიული გაციების სისტემის (САОР) გათიშვა დაშვებული იყო, აუცილებელი თანხმობის მიღების შემთხვევაში. სისტემა გაიხსნა ცდის დამტკიცებული პროგრამის შესაბამისად და სადგურის მთავარი ინჟინერის თანხმობით. ამან არ იმოქმედა ავარიის განვითარებაზე - იმ მომენტში, როდესაც САОР-ს შეეძლო ამუშავებულიყო, აქტიური ზონა უკვე დანგრეული იყო. რეაქტორის გაჩერების დაცვის ბლოკირება ორი ტურბოგენერატორის გაჩერების შემთხვევაში, არა მარტო დაიშვებოდა, არამედ აუცილებელი იყო დაბალ სიმძლავრეზე მუშაობის შემთხვევაში. ის რომ ავზ-სეპარატორებში წყლის დაბალ დონეზე არ იყო ჩართული დაცვა, ტექნიკურად რეგლამენტის დარღვევა გახლდათ. თუმცა ეს დარღვევა არ იყო დაკავშირებული ავარიის მიზეზებთან და ამას გარდა, ჩართულ იქნა მეორე დაცვის სისტემა. ახლა უკვე პერსონალის ქმედების ანალიზისას ყურადღება ეთმობა არა კონკრეტულ დარღვევებს, არამედ „უსაფრთხოების კულტურას“. ასევე აღსანიშნავია, რომ თვით სპეციალისტების ეს აზრი ატომური უსაფრთხოების შესახებ გამოყენებულ იქნა მხოლოდ ჩერნობილის ავარიის შემდეგ. ბრალდება ეხება არა მხოლოდ პერსონალს, არამედ რეაქტორის დამპროექტებლებსაც, ატომური ელექტროსაგურის მმართველობას და ა.შ. ექსპერტები უთითებენ უსაფრთხოების საკითხებთან დაკავშირებულ არასაკმარის ყურადღების მაგალითებს: რეაქტორის ავარიული გაცივების (САОР) გამორთვის შემდეგ, 25 აპრილს „კიევენერგოს“ დისპეჩერის მიერ გაიცა ენერგობლოკის გათიშვის ბრძანება. ამის შემდეგ რეაქტორი რამოდენიმე საათი მუშაობდა გათიშული САОР-ით. პერსონალს არ ჰქონდა საშუალება ახლიდან ჩერთო САОР (ამისათვის საჭირო იყო ხელით გახსნილიყო რამოდენიმე არხი. ეს კი რამდენიმე საათს წაიღებდა[11]), თუმცა უსაფრთხოების კულტურის იდეით, რეაქტორი უნდა გაჩერებულიყო. 25 აპრილს, რამდენიმე საათის განმავლობაში რეაქტიულობის ოპერატიული მარაგი (ОЗР), მოცულობით, იყო დაშვებულზე ნაკლები (ამ მოცულობაში, შესაძლოა იყო შეცდომა, რომელზეც პერსონალმა არ იცოდა; რეალური მნიშვნელობა იყო დაშვებულ საზღვრებში[12]). 26 აპრილს, ავარიამდე, ОЗР ასევე დაშვებულზე ნაკლები აღმოჩნდა. ეს გახდა ავარიის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი. МАГАТЭ-ს ექპერტები აღნიშნავენ, რომ რეაქტორის ოპერატორებმა არ იცოდნენ ამ პარამეტრის მნიშვნელოვნობის შესახებ. ავარიამდე ითვლებოდა, რომ შეზღუდვა, რომელიც დამტკიცებული იყო ექსპლუატაციის რეგლამენტში, დაკავშირებულია მთელს აქტიურ ზონაში ტოლი ენერგოგამოყოფის აუცილებლობასთან. თუმცა რეაქტორის შემქმნელებისათვის ცნობილი იყო, რომ რეაქტიულობის დაბალ მარაგზე, დაცვის ამუშავებას შესაძლოა სიმძლავრე გაეზარდა. შესაბამისი ცვლილება ასევე არ იყო შეტანილი ინსტრუქციაში. ამას გარდა, არ იყო საშუალება ამ პარამეტრის ოპერატიული კონტროლისათვის. რეგლამენტის დამრღვევი მნიშვნელობები, მიღბულ იქნა ანგარიშებიდან, რაც უკვე ავარიის შემდეგ სარეგისტრაციო აპარატურაზე ჩაწერილ პარამეტრებზე დაყრდნობით გაკეთდა სიმძლავრის ვარდნის შემდეგ, პერსონალმა არ დაუჯერა პროგრამის მტკიცებულებებს და საკუთარი ხედვით მიიღო გადაწყვეტილება, არ აეწიათ სიმძლავრე 700 მეგავატამდე. დიალტოვის თქმით [12] ეს გაკეთდა ბლოკის უფროსის აკიმოვის შემოთავაზებით. დიალტოვი, როგორც ცდის მეთაური, დაეთანხმა შემოთავაზებას, რადგან მაშინ მოქმედ რეგლამენტში არ იყო აკრძალული ამ სიმძლავრეზე მუშაობა, ხოლო ცდისთვის კი დიდი სიმძლავრე სულაც არ იყო საჭირო. МАГАТЭ-ს ექპერტები თვლიან, რომ ნებისმიერი გათიშვა პროგრამის მითითების გარეშე, რეგლამენტის ჩარჩოებშიც კი არ იყო დაშვებული. მიუხიდავად იმისა, რომ ახალ ანგარიშში აქცენტი შერეული იყო და ავარიის მიზეზად დასახელდა რეაქტორის ნაკლი, МАГАТЭ-ს ექსპერტები ავარიის მიზეზად თვლიან პერსონალის არასაკმარის კვალიფიკაციას და მათ გაუცნობიერებლობას უსაფრთხოებაზე ზეგავლენის მქონე რეაქტორის თვისებებში.
ჩერნობილის კატასტროფა — 1986 წლის 26 აპრილს უკრაინის ტერიტორიაზე (იმ დროისთვის — უკრაინის სსრ) მდებარე ჩერნობილის ატომური ელექტროსადგურის მეოთხე ბლოკის ავარია. ეს იყო ბირთვულ მოვლენათა საერთაშორისო შკალით მეშვიდე დონის ერთადერთი შემთხვევა ისტორიაში. ბირთვული აფეთქების შედეგად რეაქტორი მთლიანად დაინგრა, რამაც მისი მიმდებარე ვრცელი ტერიტორიის რადიოაქტიური დაბინძურება გამოიწვია. ის შეფასებულია, როგორც უდიდესი ავარია ატომური ენერგეტიკის ისტორიაში, როგორც დაღუპულთა და მისგან დაშავებულ ადამიანთა რაოდენობით, ისე ეკოლოგიური დაბინძურებითა და ეკონომიკური ზიანით. 
1986 წლის 26 აპრილის დაახლოებით 1:23:50 საათზე ჩერნობილის ატომური ელექტროსადგურის მე-4 ენერგობლოკში მოხდა აფეთქება, რომელმაც მთლიანად დაანგრია რეაქტორი. ენერგობლოკის შენობა ნაწილობრივ ჩამოინგა. ამით, როგორც ითვლება, დაიღუპა პირველი (ერთი) ადამიანი. შენობის სხვადასხვა განყოფილებაში და სახურავზე გაჩნდა ხანძარი. ამის შემდეგ აქტიური ზონების ნარჩენები ჩამოდნა. დამდნარი მეტალის, სილის, ბეტონის და საწვავის ნარჩენის ნარევი მოედო ქვერეაქტორის განყოფილებებს.[3][4] ავარიისას მოხდა რადიოაქტიური ნივთიერებების გავრცელება. მათ შორის იყო ურანის იზოტოპი, პლუტონიუმი, იოდი-131 (ნახევრად დაშლის პერიოდი 8 დღე), ცეზიუმი-134 (ნახევრად დაშლის პერიოდი 2 წელი), ცეზიუმი-137 (ნახევრად დაშლის პერიოდი 33 წელი) და სტონციუმი-90 (ნახევრად დაშლის პერიოდი 28 წელი). მდგომარეობა უარესდებოდა იმით, რომ სითბოთი ნგრევად რეაქტორში მიმდინარეობდა არაკონტროლირებადი ატომური და ქიმიური რეაქციები. ამას მრავალი დღის მანძილზე თან სდევდა მაღალი რადიოაქტიურობის მქონე ელემენტების წვის პროდუქტების ბზარებიდან ამოფრქვევა და ამით ვრცელი ტერიტორიების დაბინძურება. დანგრეული რეაქტორიდან რადიოაქტიური ნივთიერებების ამოფრქვევის შეჩერება მოხდა მხოლოდ 1986 წლის მაისის ბოლოს, სსრკ-ის მთელი რესურსებისა და ათასობით ლიკვიდატორის მეშვეობით. 
